Ostrzenie noży – jakich akcesoriów używać i dlaczego?

Inne artykuły o ostrzałkach :

Trudno wyobrazić sobie obecnie życie bez noży – towarzyszyły zresztą ludziom od wieków, bo zawsze było coś, co należało od czegoś oddzielić, przeciąć. Obecnie mamy do wyboru bardzo szeroki zestaw noży, które dostosowane są do materiału, jaki mają przecinać, jego twardości, czyli po prostu mamy do wyboru noże uniwersalne, a także profilowane, o konkretnym zastosowaniu. Jeśli decydujemy się na zakup noża – zwłaszcza gdy trochę nas kosztuje – musimy zadbać i o odpowiednie akcesoria do jego ostrzenia. W końcu w miarę używania noże po prostu się stępiają – a przecież od ich ostrości zależy końcowy efekt cięcia. Jak wybierać akcesoria do ostrzenia noży? Co mamy do wyboru? I w jaki sposób właściwie należy ostrzyć nóż, żeby zachować właściwe bezpieczeństwo, a jednocześnie uzyskać odpowiedni rezultat? Ten poradnik powinien pomóc wszystkim zainteresowanym!

Akcesoria do ostrzenia noży

Nie będzie chyba dla nikogo zaskoczeniem, że do ostrzenia noża używa się osełki – czyli pilnika ściernego, służącego do ścierania i obróbki wykańczającej. Jest to produkt o kształcie dostosowanym do szlifowanej powierzchni i może być wykonany z różnych materiałów. Do ostrzenia noży można również używać specjalnych zestawów ostrzących. Trzeba tylko zawsze pamiętać, że końcowy efekt to wypadkowa dwóch rzeczy – zdolności manualnych i wprawy w ostrzeniu noży (którą oczywiście nabiera się z czasem, więc na początek wystarczy posiadać informacje o tym, jak to skutecznie robić), jak również właśnie posiadania odpowiedniego sprzętu. Jakkolwiek jednak tego pierwszego uczymy się z czasem, tak brak właściwych akcesoriów może spowodować problemy w działaniu nawet najbardziej obytym osobom.
Co ciekawe, niektórzy chyba nadal myślą, że obecnie – jak przed wiekami – wystarczy posiadać byle jaki kamień, żeby naostrzyć swój nóż. Tymczasem sporo się od tamtych czasów zmieniło i w związku z coraz lepszą technologią tworzenia ostrzy, również akcesoria do ich ostrzenia muszą być właściwe. Zwykły, polny kamień czy marmur na pewno nie pozwolą na uzyskanie równej, trwałej krawędzi tnącej. W dodatku zapewne nóż ulegnie porysowaniu, które będzie stwarzało problemy w przyszłości. Oczywiście, jeśli nie ma innego wyboru, a trzeba szybko naostrzyć nóż, można podjąć taką próbę, ale o wiele lepiej jest wyposażyć się w specjalne akcesoria do ostrzenia i mieć je gdzieś w zanadrzu, by były dostępne, gdy będą potrzebne.

Ostrzenie klasyczne – akcesoria

Skoro wiemy już, że zwykłym kamieniem raczej niewiele zdziałamy – a na pewno zdziałanie czegokolwiek zajmie nam więcej czasu, niż się to widzi na filmach przygodowych, gdzie zawsze wszystko udaje się w ostatniej chwili – pora dowiedzieć się nieco więcej o klasycznych akcesoriach do ostrzenia noży. Nazwą „kamienie ostrzące” określa się proste narzędzia do ostrzenia, które w całości lub w części posiadają jakiś materiał ścierny. Istnieje jednak cała masa różnych kamieni ostrzących, a zatem nawet jeśli mieliśmy do czynienia z jakimś typem (zwykle z popularną osełką), to warto wiedzieć, że nie jest to wcale szczyt możliwości twórców.

Istnieje wiele podziałów, pozwalających sklasyfikować kamienie do ostrzenia. Jeśli chodzi o geometrię, to dzieli się je na:
- kamienie płaskie – o płaskiej powierzchni ściernej, zwykle posiadające kształt prostokąta i dostosowane do ostrzenia niemal wszystkich noży, prócz tych, które posiadają również część wklęsłą (czyli tak zwane „recurve”)
- kamienie owalne – powstałe właśnie z powodu niedostosowania kamieni płaskich do ostrzenia wszystkich typów noży, jako że w tym przypadku nawet nóż wklęsły będzie stykał się z powierzchnią ścierną równomiernie, pod ustalonym kątem.

Warto wiedzieć, że ten drugi typ ostrzy mógłby teoretycznie służyć do ostrzenia noży innych typów, jednak będzie to ewidentnie mniej wygodne.

Jeśli chcemy, by nasz nóż był dobrze zaostrzony, musimy wybrać akcesoria do ostrzenia o konkretnej gradacji - czyli właśnie ostrości. Niestety nie istnieje jedno, obowiązujące określenie gradacji - warto zatem dowiedzieć się, jak jest ono opisywane. Zwykle producenci stosują jedną z dwóch metod podawania gradacji. Pierwszy sposób wyrażany jest w cyfrach, gdzie liczba oznacza ilość drobin ściernych na centymetr kwadratowy. Im większa wartość, tym ostrzejsza osełka - na przykład ta o gradacji 600 będzie bardziej szorstka od akcesoriów o gradacji 1200. Druga metoda jest słowna i odwołuje się do naszej intuicji. Po prostu ustalany jest przedział - jak w przypadku innych produktów, na przykład o różnej masie czy twardości. Przykładowo jeden z amerykańskich producentów oferuje osełki w przedziale od Extra Fine (bardzo miałka osełka) prze Fine (miałka), Coarse (szorstka) po Extra Coarse (bardzo szorstka). Niekiedy oznaczenia takie uzupełniane są informacjami o ilości drobin na centymetr kwadratowy i na odwrót, ale nie jest to przypisanie standardowe, bo każdy producent ma swoje własne standardy. Warto więc po prostu lepiej poznać oznaczenia danego producenta, nim zdecydujemy się na zakup - nie jest to trudne, bo takie informacje znajdziemy w internecie.

Akcesoria do ostrzenia – podział materiałów

Akcesoria do ostrzenia różnią się pod względem materiału, jaki zostaje użyty do ich produkcji. Mogą to być różne materiały – mniej lub bardziej naturalne. Wybór właściwego jest niezwykle ważny, bo dzięki temu można mieć pewność, że dane ostrze rzeczywiście zostanie naostrzone. Podział ten wygląda następująco:

1. ostrzałka - Kamień naturalny – kiedyś używany był powszechnie, a dzisiaj raczej ciężko mówić o jego zaletach, gdy w porównaniu z obecnie używanymi i doskonalonymi akcesoriami do ostrzenia ma tak naprawdę same wady. Jedną z głównych wad jest wysoka cena, bo – jak wszystko co naturalne – jego wydobycie i właściwa obróbka nie jest sprawą prostą. Kolejna wada to szybkie zużywanie się, przy czym ścierają się nierównomiernie, co po pewnym czasie i ostrzeniu wciąż tego samego noża jest nawet widoczne gołym okiem. Kamień naturalny wciąż posiada grono fanów, ale głównie z przyczyn sentymentalnych – jeśli ktoś chce akcesoriów bardziej praktycznych i dokładnych, powinien wybierać raczej inne. Jeśli jednak chcemy poczuć traperski klimat, to z pewnością zapewni go słynny typ Arkansas, albo tak zwany kamień belgijski (Belgisher Blocken).

2. Kamień syntetyczny/ceramiczny – tego typu kamienie do ostrzenia są zwykle tworzone z tlenku aluminium Al2O3 (korundu), zwanego również aluminą. Czasem jest również tworzony z węglika krzemu SiC. Warto wiedzieć jednak, że kamienie do ostrzenia syntetyczne/ceramiczne powstają z węglika krzemu SiC raczej rzadko – częściej jest on bowiem wykorzystywany do wykonywania papierów ściernych. Jakie zalety mają tego typu akcesoria do ostrzenia (to znaczy ogólnie kamienia ceramiczne)? Są mniej podatne na zapychanie od kamienia naturalnego, a przy tym są na tyle twarde, że pozwalają na ostrzenie naprawdę wielu typów noży. Jeśli zaś uda nam się kupić kamień syntetyczny właśnie z węglika krzemu SiC, to nie musimy się już niczym martwić, gdyż jest on zdolny bez trudu ścierać nawet najtwardsze ostrza. Wadą tego typu osełek jest jednak ich nierównomierne ścieranie – ale wystarczy zaopatrzyć się w produkt znanej firmy (na przykład Lansky, Gerber czy Spyderco), żeby wydłużyć czas użytkowania takiej osełki.

3. Osełki diamentowe – to osełki wytrzymałe, wykonane zwykle z metalowej płytki, albo pręta, na których zostaje osadzony pył diamentowy, z diamentów syntetycznych. Jak wiadomo, diamenty są niezwykle twarde i potrafią ciąć wiele rzeczy – ich syntetyczne wersje mają podobne właściwości, dlatego świetnie nadają się na osełki do ostrzenia noży. Z drugiej jednak strony trudno jest solidnie osadzić ów pył na innej powierzchni, dlatego trzeba tu kupować produkty znanych i cenionych firm – co do których jakości nie trzeba mieć żadnych wątpliwości. Tak naprawdę to akcesoria dwóch producentów są najlepsze – EzeLap oraz DMT. Wyroby tych dwóch producentów są tak naprawdę nie do zdarcia, gdy wyroby innych firm – a już tym bardziej tanie podróbki – w pewnym momencie będą tracić fragmenty ścieralne. Mówiąc obrazowo, zaczną po prostu łysieć. W tym miejscu warto jeszcze wymienić kilka zalet i kilka wad, jakie posiadają podobne rozwiązania. Jeśli chodzi o zalety, diamentowe osełki pozwalają na ostrzenie szybkie, efektywne, a przy tym powierzchnia ostrząca nie odkształca się i nie deformuje. Ich wadą jest jednak cena – niestety, dosyć wysoka. Osełka wielkości 150 mm x 50 mm kosztuje około 120 złotych – warto jednak ponieść taki koszt, jeśli chcemy mieć dobrze naostrzony nóż.

Poprawna technika ostrzenia noży

Mówiliśmy wcześniej o umiejętnościach, które są potrzebne do poprawnego ostrzenia noży. Skoro więc już wiemy, jakie są rodzaje akcesoriów, które można wybrać, warto przypomnieć krótko najważniejsze informacje związane z prowadzeniem ostrza w czasie ostrzenia. Dzięki tym poradom można zrobić to poprawnie.  

Podstawowa sprawa to fakt, iż prowadzimy nóż ostrzem do przodu (czyli „pod włos”). Działanie inaczej mogłoby spowodować skaleczenie, albo nawet ciężkie uszkodzenie ciała. Kolejna sprawa to konieczność ostrzenia obu stron krawędzi tnącej. Dzięki temu nóż będzie naostrzony równomiernie z obu stron - tylko to zapewnia dobre cięcie. W czasie ostrzenia należy starać się zachować stały kąt ostrzenia od progu po czubek głowni. Musimy również pamiętać o optymalnym kącie ostrzenia - dla większości stali to kąt około 20 stopni na stronę.

Systemy ostrzące – czyli pomoc w ostrzeniu

Wiemy już jakie ostrza mamy do wyboru – wiemy również w jaki sposób ostrzyć nóż, który kupiliśmy i o który chcemy właściwie zadbać. Bardzo istotne jest jednak zdobywanie wprawy w ostrzeniu – tylko co w sytuacji, gdy jeszcze nie umiemy tego sprawnie robić, a nie chcemy zniszczyć ostrza? Warto kupić specjalny system ostrzący – czyli innymi słowy osełkę wymuszającą stały kąt nachylenia. Jest to rozwiązanie o tyle ciekawe, że dzięki niemu nóż będzie wspaniale naostrzony – bez ryzyka złego ustawienia, które wpływałoby na końcowy efekt. Kamień w takiej osełce może być ceramiczny, albo też diamentowy. Co jeszcze ciekawsze, można nawet zakupić system, który posiada powierzchnie ostrzące o różnych gradacjach.

Istnieją dwa typy podobnych rozwiązań – z czego pierwszy to jakby niewielkie imadełko z prowadnicami, wymuszającymi odpowiedni kąt natarcia dla kamieni ostrzących umieszczonych w oprawkach na drucianych żerdziach. Gdy w imadełko włożymy głownię noża, umieszczamy żerdź z kamieniem ostrzącym w wybraną prowadnicę, a następnie już tylko wykonujemy odpowiedni ruch ostrzący. W przypadku tego drugiego rozwiązania, system ostrzący opiera się na zastosowaniu dwóch kamieni-prętów ostrzących umieszczonych pionowo pod kątem, tak, iż tworzą razem literę „V”. Można zdecydować się na różny kąt nachylenia. Osoba ostrząca nóż musi wykonywać nim specjalny ruch po prętach ostrzących.

Warto wiedzieć, że istnieją specjalne odmiany takich osełek wymuszających odpowiedni, stały kąt nachylenia. To osełki kieszonkowe, które – jak sama nazwa wskazuje – możemy wziąć ze sobą wszędzie. Takie osełki na pewno nie będą dobrym zamiennikiem zwykłych akcesoriów do ostrzenia, ale będą ich wspaniałym dodatkiem. W każdej chwili będziemy mogli nieco zaostrzyć nóż, jeśli akurat jakaś awaryjna sytuacja nas do tego zmusi. Na początku tego tekstu była wzmianka, że takie prowizoryczne ostrzenie można wykonać nawet na zwykłym kamieniu – jednak jeśli nie chcemy zniszczyć noża, lepiej mieć jednak przy sobie właśnie osełkę kieszonkową.

Zwykle takie osełki to po prostu małe kamienie ostrzące, o wymiarach 50 mm × 10 mm × 5 mm. W nieco bardziej zaawansowanej wersji mogą być to wielopłaszczyznowe pręty, ze specjalnymi, gumowymi lub plastikowymi końcówkami, by móc je bezpiecznie trzymać w ręce (jeden koniec przy pomocy kciuka, a drugi palca wskazującego). Takie osełki zwie się „psią kostką”, czyli „dog-bone”.